Kościoły drewniane ziemi wieluńskiej

Wstęp
Rozdział 1 Kościoły typu małopolskiego 
Małopolska. Rozwój terytorialny na przestrzeni wieków
Rozwój drewnianej architektury sakralnej na terenie Małopolski
Przykłady kościołów typu małopolskiego
Kościół pw. św. Bartłomieja w Mogile
Kościół pw. św. Stanisława Biskupa w Humniskach
Kościół pw. św. Michała Archanioła w Haczowie
Kościół pw. św. Michała Archanioła w Binarowej
Kościół pw. św. Leonarda w Lipnicy Murowanej
Kościół pw. św. Idziego i św. Mikołaja w Zborówku
Kościoły podhalańskie
Kościół pw. św. Michała Archanioła w Dębnie
Kościół pw. Świętej Trójcy w Łopusznej
Kościół pw. św. Marcina w Grywałdzie
Rozdział 2 Kościoły typu śląskiego 
Śląsk. Zmiany terytorialne do końca xvii wieku
Rozwój drewnianej architektury sakralnej na terenie Śląska
Przykłady kościołów typu śląskiego
Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Uszycach
Kościół pw. św. Mikołaja w Gołej
Kościół pw. św. Anny w Oleśnie
Kościół pw. Narodzenia św. Jana Chrzciciela w Kozłowicach
Kościół pw. Marii Magdaleny w Starym Oleśnie
Kościół pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Brzezinkach
Kościół pw. św. Walentego w Dobrodzieniu
Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Gliwicach
Rozdział 3 Kościoły typu wielkopolskiego 
Wielkopolska. Rozwój terytorialny na przestrzeni wieków
Rozwój drewnianej architektury sakralnej na obszarze Wielkopolski
Przykłady kościołów typu wielkopolskiego
Kościół pw. św. Jana Chrzciciela w Ołoboku
Kościół pw. Świętej Trójcy w Koźminie Wielkopolskim
Kościół pw. św. Jakuba Apostoła w Rzgowie
Kościół pw. św. Małgorzaty w Graboszewie
Kościół pw. śś. Fabiana i Sebastiana w Kłodawie
Inne odmiany kościołów na terenie Wielkopolski
Kościół pw. Narodzenia NMP w Blizanowie
Kościół pw. Michała Archanioła w Domachowie
Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła w Nowej Wsi Królewskiej
Rozdział 4 Kościoły drewniane ziemi wieluńskiej wybudowane do końca XVII w. 
Zmiany terytorialne ziemi wieluńskiej do końca XVII w.
Rozwój drewnianej architektury sakralnej na terenie ziemi wieluńskiej
Kościoły drewniane wybudowane na ziemi wieluńskiej do końca XVII w.
Kościół pw. Najświętszego Imienia Maryi w Gaszynie
Kościół pw. Trójcy Przenajświętszej w Grębieniu
Kościół pw. Świętej Trójcy w Jaworznie
Kościół pw. św. Andrzeja w Kadłubie
Kościół pw. Męczeństwa św. Jana Chrzciciela w Łagiewnikach
Kościół pw. św. Jana Chrzciciela w Łaszewie Rządowym
Kościół pw. św. Marii Magdaleny w Łyskorni
Kościół pw. Wszystkich Świętych w Naramicach
Kościół pw. św. Anny w Ochędzynie Starym
Kościół pw. Wszystkich Świętych w Popowicach
Kościół pw. św. Tekli w Raczynie
Kościół pw. św. Barbary w Wieluniu
Kościół pw. św. Leonarda Opata w Wierzbiu
Kościół pw. św. Zygmunta Króla w Wiktorowie
Wpływ typów ościennych na kształtowanie się drewnianego budownictwa sakralnego na ziemi wieluńskiej
Zakończenie
Bibliografia
Literatura
Spis ilustracji
Summary

Budownictwo drewniane w Polsce ma długą i niezwykle bogatą historię. Jego początków należy poszukiwać wraz z pojawieniem się najdawniejszych form osadniczych, dużo wcześniejszych aniżeli grup etnicznych, z których ukształtowała się polska państwowość.
Klasycznym elementem polskiego krajobrazu są drewniane świątynie. Pierwsze kościoły były budowane niemal wyłącznie z drewna, lecz nie dotrwały do naszych czasów; można jedynie przypuszczać, iż różniły się one rozwiązaniami konstrukcyjnymi od budynków wznoszonych w okresie późniejszym . Powstawały najczęściej w grodach kasztelańskich lub ośrodkach miejskich. Drewniany budynek sakralny był stosunkowo łatwy i ­szybki w budowie, dlatego fundatorzy świątyń często decydowali się na takie ­właśnie rozwiązanie, jako zdecydowanie tańsze od kościoła murowanego. Dodatkowym czynnikiem sprzyjającym budowie drewnianej świątyni był łatwy dostęp do fachowych wykonawców. Sztuka ciesielska, przekazywana z pokolenia na pokolenie, angażowała często całą rodzinę, dlatego też nie było problemów ze znalezieniem budowniczych.

Obszar ziemi wieluńskiej, który w średniowieczu liczył około 1600 km2, położony pomiędzy rzekami: Struga Węglewska, Oleśnica, Warta, ­Liswarta i Prosna, aż do rozbiorów stanowił odrębną jednostkę w administracji państwowej. Jego granice wyznaczał krąg lasów, które były zapewne pozostałością granicznych puszcz plemiennych . Lasy te oddzielały teren późniejszej ziemi rudzkiej od Kaliskiego, Sieradzkiego, Małopolski, Śląska i Ostrzeszowskiego. Dostępność i powszechność drewna spowodowały, iż to właśnie z tego surowca budowano większość obiektów użytkowych i mieszkalnych, czego następstwem jest przetrwanie do naszych czasów licznych zabytków budownictwa drewnianego. Można je podzielić na trzy grupy: mieszkalne, przemysłowe i sakralne . W niniejszej książce skupię się na tych ostatnich.
Ramy czasowe określone na koniec XVII wieku wynikają z tego, iż w okresie XVI i XVII wieku pojęcie ziemia wieluńska odnosiło się do dwóch powiatów: wieluńskiego i ostrzeszowskiego. Natomiast w XVIII wieku, w wyniku coraz silniejszego związku tego drugiego regionu z zachodnią Wielkopolską, ustaliła się już nowa nomenklatura: „ziemia wieluńska i powiat ostrzeszowski” . Ramy te wynikają także z odmiennej architektury starszych świątyń drewnianych na terenie ziemi wieluńskiej .
W niniejszej publikacji chciałbym zaprezentować proces kształtowania się drewnianego budownictwa sakralnego w poszczególnych częściach Polski ze szczególnym uwzględnieniem historycznej ziemi wieluńskiej. Następnie, powstałe tam obiekty sakralne porównać z typami sąsiednimi. W każdym rozdziale sporo uwagi poświęcę rozwojowi terytorialnemu danego regionu.
Do tej pory przeprowadzono już wnikliwe badania na temat drewnianych kościołów typu małopolskiego, śląskiego i wielkopolskiego. Głównie za sprawą Ryszarda Brykowskiego, Małgorzaty Bajon-Romańskiej, Mariana Korneckiego, Romana Mirowskiego, Grażyny Ruszczyk, Mateusza Pawlaczyka oraz Józefa Matuszczaka. Świątynie z pogranicza tych wielkich i znaczących historycznych regionów, tj. ziemi wieluńskiej, zostały potraktowane powierzchownie i wymagają dogłębniejszych badań. Stąd nadzieja, iż ta książka wypełni tę istotną lukę.

Składa się ona z czterech rozdziałów. Pierwszy poświęcony jest typowi małopolskiemu z uwagi na to, iż na terenie Małopolski znajduje się najwięcej najstarszych kościołów drewnianych w Polsce. Opis rozwoju architektury tego regionu, wraz z zaprezentowaniem przykładów kościołów typu małopolskiego, poprzedzam opisem rozwoju geograficznego opisywanego terenu, dzięki czemu można zauważyć jego bliskość z ziemią wieluńską. Opisując podstawowe cechy architektoniczne kościołów z Małopolski, powołuję się na opracowania Ryszarda Brykowskiego pt.: Drewniana architektura kościelna w Małopolsce XV wieku oraz Mariana Korneckiego Kościoły drewniane w Małopolsce: zagadnienia uwarunkowań oraz systematyki typów i form architektury (od średniowiecza do XX wieku). Na uwagę zasługuje również wspólna praca wymienionych naukowców pt.: Drewniane kościoły w Małopolsce Południowej. Doskonałym opracowaniem i podsumowaniem wcześniejszych badań nad drewnianymi świątyniami z Małopolski jest również opublikowany w 2008 roku doktorat inż. Małgorzaty Bajon-Romańskiej pt. Jak budowano drewniane kościoły w średniowiecznej Małopolsce.
W drugim rozdziale przyjrzymy się Śląskowi oraz zastosowaniu rozwiązań konstrukcyjnych w kościołach drewnianych na tym terenie. Jest to obszar, który jednocześnie graniczył od strony południowo-wschodniej z Małopolską oraz ziemią wieluńską. Aby opisać historię geograficzną tego terenu oparłem się na literaturze z zakresu historii Śląska . Kościoły śląskie przez wiele lat były obiektem sporu i dyskusji nie tylko ze względu na cechy form i konstrukcji, ale także dlatego, iż były one budowane na terenie, gdzie przez wieki ścierały się wpływy różnych narodów. Wśród polskich autorów opracowań dotyczących tych ziem należy zwrócić szczególną uwagę na pracę Z dziejów architektury drewnianej na Śląsku Józefa Matuszczaka, która syntetycznie omawia kościoły drewniane na Śląsku, oraz pracę autorstwa Leszka Itmana pt. Drewniane budownictwo sakralne na Dolnym Śląsku, w której autor wdaje się w polemikę z autorami niemieckimi podkreślając wyższość polskiej ciesiołki nad tą zza zachodniej granicy. Itman w swojej książce zwraca szczególną uwagę na stosunek aktualnej oraz pierwotnej liczby śląskich drewnianych kościołów zrębowych. Przedstawia ich zasięg terytorialny. Głęboko analizuje aspekty architektoniczne zachowanych budowli i próbuje wskazać czynniki, które przez wieki kształtowały sakralną architekturę drewnianą na Śląsku.
Trzeci rozdział poświęcony jest Wielkopolsce z racji tego, iż geograficznie ziemia wieluńska wpisywała się właśnie w ten region. Analogicznie do rozdziału pierwszego i drugiego wpierw zajmę się opisem rozwoju terytorialnego omawianego obszaru, a następnie rozwojem architektury sakralnej wraz z podaniem przykładów świątyń prezentujących występujący na tym terenie typ architektoniczny. W drugim podrozdziale zaprezentuję rozwój architektury sakralnej w Wielkopolsce wraz z przykładami kościołów drewnianych. Dokonując opisu świątyń wielkopolskich wykorzystałem opracowania Mateusza Pawlaczyka, m.in. artykuł Architektura szesnastowiecznych kościołów drewnianych z terenu Wielkopolski oraz Inwentarz drewnianej architektury sakralnej w Polsce, zeszyt 4a, Kościoły w Wielkopolsce XVI wieku, którego był głównym autorem. Ważna w badaniach na temat wielkopolskich kościołów drewnianych jest praca prof. Aleksandra Jankowskiego pt. Kościoły drewniane o zdwojonej konstrukcji ścian w Wielkopolsce. Autor powołuje się w niej na liczne archiwalne opisy wizytacyjne drewnianych świątyń, aby ustalić genezę powstania wymienionej w tytule konstrukcji i sam interpretuje dawne traktaty i poradniki przeznaczone dla cieśli. Ten rozdział celowo umieściłem tuż przed najistotniejszym, czyli poświęconym kościołom drewnianym ziemi wieluńskiej, ponieważ ziemia wieluńska wchodziła w skład Wielkopolski.
Czwarty, najobszerniejszy rozdział książki, w całości poświęcony jest historycznej ziemi wieluńskiej z głównym uwzględnieniem drewnianej architektury sakralnej na tym terenie.

Drewniana architektura sakralna ziemi wieluńskiej przez długi okres czasu była pomijana w szerszym opracowaniu. Zagadnienie to od lat 50 XX wieku było jedynie sygnalizowane w katalogach lub ogólnych opracowaniach zabytków ziemi wieluńskiej, m.in. za sprawą Jerzego Łozińskiego , czy też Zbigniewa Ceklińskiego . Opisy tych historycznych świątyń często są dopełnieniem przewodników turystycznych po powiecie wieluńskim, lecz treści te nie przekraczają kilkunastu zdań.
W ramach projektów badawczych Zespołu Drewnianej Architektury na Ziemiach Dawnej Rzeczypospolitej, włączonego do Pracowni Polskiej Sztuki Dawnej opracowano dokumentację kościołów drewnianych ­zbudowanych do połowy XVI wieku oraz architekturę cerkiewną . W ramach tego projektu powstało także najistotniejsze opracowanie architektury świątyń znajdujących się na ziemi wieluńskiej. Opracowany przez dr Grażynę Ruszczyk oraz prof. Ryszarda Brykowskiego Inwentarz drewnianej architektury sakralnej w Polsce, zeszyt 4b napisany pod redakcją Ryszarda Brykowskiego obejmuje świątynie istotne dla napisania niniejszej publikacji w: Dzietrznikach, Gaszynie, Grębieniu, Jaworznie, Kadłubie, Łaszewie, Łyskorni, Ochędzynie, Popowicach, Wierzbiu oraz Wiktorowie. Świątynie drewniane z powiatu wieluńskiego jako pierwsi, z punktu widzenia badacza sztuki, obserwowali w 1934 roku Michał Walicki oraz Jan Zachwatowicz, prowadząc badania terenowe w czasie pracy nad pierwszymi tomami Inwentarza zabytków sztuki w Polsce.
Niezwykle istotny jest fakt, iż po zakończeniu II wojny światowej nie odnotowano zniszczeń wśród drewnianych obiektów sakralnych na terenie powiatu wieluńskiego i kolejne prace mogły być wznawiane lub kontynuowane. Grupę wieluńskich kościołów w 1952 roku jako pierwszy wydzielił Jerzy Łoziński, pisząc: „Szczególnie rysuje się tu grupa budowli z pierwszej połowy XVI wieku, do której zaliczyć należy kościoły w Łaszewie, Grębieniu, Popowicach, Gaszynie, Kadłubie i Wierzbiu. Datowanie tego kręgu wyznaczają kościoły w Łaszewie i Grębieniu z polichromiami z początku XVI wieku oraz w Popowicach wzniesiony w 1526 roku. Wiele cech z nimi wspólnych posiadają również XVI-wieczne kościoły w Ochędzynie, Naramicach i Wiktorowie” .
Od tego czasu XVI-wieczne kościoły drewniane powiatu wieluńskiego zaczęto roboczo nazywać grupą wieluńską lub sieradzką .
Specyficzną cechą późnogotyckich świątyń drewnianych są ich strzeliste, najczęściej jednokalenicowe dachy. Tak o tym pisze Grażyna Ruszczyk: „W zależności od regionu kraju dach w kościołach różni się przede wszystkim strzelistością, kątem nachylenia połaci, a także rozpiętością wiązarów. Różnice te pozwoliły na wyodrębnienie czterech regionalnych odmian późnogotyckich kościołów drewnianych: małopolskiej, śląskiej, wielkopolskiej i mazowieckiej” .
Kolejne istotne badania terenowe nad świątyniami z regionu wieluńskiego przeprowadzono w latach 1985–1989. W ich wyniku których powstał wcześniej wspomniany Inwentarz drewnianej architektury sakralnej w Polsce, zeszyt 4b. Najnowsze badania terenowe dotyczące świątyń drewnianych z powiatów wieluńskiego i wieruszowskiego odbyły się w latach 1996–1997, lecz ich wynik nie został udostępniony szerszemu odbiorcy, pozostając w sieradzkim archiwum konserwatora zabytków.
Podstawą opracowania sakralnej architektury drewnianej ziemi wieluńskiej są karty Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Łodzi. W sieradzkim archiwum jego oddziału znajdują się szczegółowe badania architektury świątyń w: Gaszynie, Grębieniu, Kadłubie, Łagiewnikach, Łaszewie, Łyskorni, Naramicach, Ochędzynie, Popowicach, Raczynie, ­Wieluniu i Wiktorowie. Natomiast karty z opisami kościołów w Jaworznie oraz Wierzbiu znajdują się w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Opolu. Materiały te nie były jak dotąd nigdzie publikowane.

Drewniane budowle sakralne ziemi wieluńskiej były obiektem mojego zainteresowania od wielu lat. We wcześniejszych pracach, pisanych w czasach studenckich, zajmowałem się kościołem pw. św. Barbary w Wieluniu oraz świątyniami drewnianymi na ziemi wieluńskiej, które uzyskały dofinansowanie na renowację z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (dalej EFRR). Kościoły te łączyło także to, iż znajdowały się na historycznym szlaku bursztynowym. W ten sposób, już po obronie magisterium, zrodził się pomysł napisania książki pt. Bursztynowym szlakiem drewnianych kościołów, w której zawarłem informacje o przebiegu prac remontowych oraz krótkie omówienie historii wspomnianych świątyń. W niniejszej książce będę się zatem powoływał także na własne, wcześniejsze opracowania oraz prace dyplomowe poświęcone kościołom drewnianym na ziemi wieluńskiej.
Graficznym dopełnieniem opisów czternastu świątyń drewnianych ziemi wieluńskiej wybudowanych do końca XVII wieku są ich projekty architektoniczne, przekroje oraz rzuty, które otrzymałem dzięki uprzejmości archiwum Starostwa Powiatowego w Wieluniu. Najnowsze przekroje świątyń, które uzyskały dofinansowanie z EFRR w 2009 roku, zostały wykonane przez inż. Krzysztofa Kędzię z Wielunia. Dzięki temu w książce mogłem umieścić przekroje następujących kościołów: pw. św. Barbary w Wieluniu, pw. Wszystkich Świętych w Popowicach, pw. Męczeństwa Jana Chrzciciela w Łagiewnikach, pw. św. Tekli w Raczynie, pw. św. Marii Magdaleny w Łyskorni oraz pw. Wszystkich Świętych w Naramicach. Na potrzeby unijnego projektu część opisów świątyń zostało również uzupełnionych oraz zaktualizowanych na podstawie najnowszych badań laserowych.
Według dotychczasowych badań na terenie całej Polski zachowało się jedynie 31 drewnianych kościołów z XV wieku oraz 101 z XVI wieku. Znani badacze sztuki i architektury podzielili te wszystkie świątynie na cztery grupy według zbliżonych cech oraz lokalizacji. Pierwszą grupę stanowią kościoły małopolskie, w skład których wchodzi 25 świątyń z XV wieku i 60 z XVI wieku. Drugą kościoły śląskie, gdzie pięć budynków sakralnych pochodzi z XV wieku i dziewięć z XVI wieku. Z kolei trzecia, to kościoły wielkopolskie, w skład których jeden kościół pochodzi z XIV wieku, jeden z XV wieku i 28 z XVI wieku. Natomiast ostatnią grupę stanowią kościoły mazowieckie, gdzie cztery świątynie wybudowano w XVI wieku.
Większość omawianych w pracy świątyń pochodzi z XVI wieku. Jest to niezwykle istotny czas dla badaczy sakralnego budownictwa drewnianego. Nastąpił wówczas proces spóźnionej gotyzacji kościołów drewnianych, co można zauważyć głównie za sprawą trójbocznego zamknięcia prezbiterium oraz ostrołukowych okien .
Do naszych czasów nie mogły się zachować oryginalne gonty i podłogi w świątyniach drewnianych. Gonty, wykonane z drewna łupanego o niewielkich przekrojach, wystawione na działanie czynników atmosferycznych muszą być wymieniane co kilkadziesiąt lat. Szczególnie trwałe są gonty modrzewiowe, które w budowlach zabytkowych spełniają swe zadanie nawet przez 150 lat .

Architektura drewniana przez bardzo długi czas dominowała w krajobrazie Polski i przeważała na terenie niektórych województw, głównie na południu i wschodzie, jeszcze w XX wieku. Zmiany cywilizacyjne, zachodzące w XIX i XX wieku, spowodowały, iż drewno zostało wyparte przez twardsze materiały, w wyniku czego drewniane budynki (w tym zabytki) zaczęły znikać z polskiego krajobrazu. Według przybliżonych wyliczeń na terenie Polski zachowało się kilkadziesiąt tysięcy drewnianych zabytków, w tym 2,5 tysiąca budynków sakralnych. Warto podkreślić, iż każdego roku kilka niezwykle cennych świątyń ulega zniszczeniu. Do tych statystyk należy doliczyć także bardziej liczne budownictwo świeckie, którego straty są niemożliwe do dokładnego oszacowania .